Als iemand overlijdt met het achterlaten van kinderen (of kleinkinderen), dan hebben die kinderen recht op een deel van de waarde van de erfenis: de legitieme portie. Degene die aanspraak kan maken op de legitieme portie, wordt in de wet legitimaris genoemd.
Ik ben onterfd
In een testament kan de testateur zelf bepalen wie hij tot erfgenaam benoemd. Op die manier kan worden afgeweken van het versterferfrecht. Onterving wil zeggen dat personen die de wet als erfgenaam roept, niet erven. Als u in het testament bent onterfd of niet tot erfgenaam bent benoemd (directe en indirecte onterving), dan bent u dus geen erfgenaam.
Als u als echtgenoot/geregistreerd partner of als kind bent onterfd, dan kunt u mogelijk aanspraak maken op wettelijke rechten. De wettelijke rechten zijn er voor de echtgenoot/geregistreerd partner en voor de kinderen. Deze wettelijke rechten dienen als vangnet voor personen wier verzorging niet of onvoldoende gewaarborgd is.
Het bekendste wettelijk recht voor een kind is de legitieme portie. Als u bent onterfd, moet dat dus in een testament zijn bepaald. De legitieme portie krijgt u op grond van de wet. Hier staan het testament en de wet dus lijnrecht tegenover elkaar. De wet bepaalt dat u als kind een legitieme portie kunt opeisen, ongeacht wat er in het testament staat (in weerwil van het testament). Ieder kind dat onterfd is of niet tot erfgenaam is benoemd, kan aanspraak maken op deze legitieme portie (uitzonderingen daargelaten, bijvoorbeeld indien het kind de erflater heeft vermoord). De legitieme portie van een legitimaris is het gedeelte van de waarde van het vermogen van de erflater, waarop de legitimaris in weerwil van giften en uiterste wilsbeschikkingen van de erflater aanspraak kan maken. Dat betekent dat een kind, ongeacht de inhoud van het testament en ongeacht de giften die de erflater heeft gedaan, aanspraak maken op de legitieme portie. Het betekent daarnaast dat een legitimaris alleen aanspraak kan maken op een geldbedrag. Een legitimaris is geen erfgenaam en erft dus geen woning of andere goederen. De legitieme portie dient vrij en onbezwaard verkregen te worden.
Krijg je bericht als je onterft bent?
U krijgt geen bericht wanneer u bent onterfd of wanneer u niet tot erfgenaam ben benoemd (indirecte onterving). U heeft ook niet het recht het (hele) testament van de overledene in te zien. In het erfrecht spelen wel veel termijnen. Zo moet u als kind binnen vijf jaar na het overlijden aanspraak maken op de legitieme portie, omdat dit recht anders vervalt. Voor overige wettelijke rechten spelen veel korte(re) termijnen.
Legitieme portie kindsdeel
De legitieme portie is niet hetzelfde als een kindsdeel. Een kindsdeel is het deel dat een kind erft van zijn ouder. Het kind is dan erfgenaam. Als de wettelijke verdeling van toepassing is, dan bestaat het kindsdeel uit een niet-opeisbare vordering op de langstlevende echtgenoot. De legitieme portie is iets anders dan een kindsdeel. Het bestaat uit de helft van het deel dat het kind normaal gesproken had geërfd. De legitieme portie is zo bezien de helft van het kindsdeel. Een legitimaris is geen erfgenaam, maar een schuldeiser van de nalatenschap.
Legitieme portie berekenen, breukdeel en giften
Hoeveel krijgt u als kind als u onterfd bent? De wet bepaalt het volgende:
De legitieme portie van een kind van de erflater bedraagt de helft van de waarde waarover de legitieme porties worden berekend, gedeeld door het aantal in art. 4:10 lid 1 onder a BW genoemde, door de erflater achtergelaten personen.
Uit dit wetsartikel blijken twee belangrijke elementen. Dat betreft het woord ‘waarde’ en de woorden ‘gedeeld door personen’ (breukdeel).
De legitieme portie bedraagt dus de helft van de waarde. Welke waarde dat is, blijkt ook uit de wet. Het is de waarde van de goederen van de nalatenschap, verminderd met de schulden van de nalatenschap en vermeerderd met bepaalde giften. Om de legitieme portie te berekenen, moet u dus weten wat de waarde is van de spullen die de erflater nalaat. Denk aan de waarde van de woning, de waarde van de auto en het banksaldo. Dat bedrag telt u bij elkaar op. Vervolgens vermindert u dat bedrag met de schulden van de nalatenschap. Voorbeelden van zulke schulden zijn de kosten van de uitvaart, een belastingschuld, een hypotheekschuld etc. Tot slot vermeerdert u dat bedrag met bepaalde giften die de erflater de laatste vijf jaar voor zijn overlijden heeft gedaan. Niet alle giften moet u in deze berekening betrekken. Giften die gebruikelijk en niet bovenmatig zijn, laat u buiten beschouwing. Daar staat tegenover dat giften die langer dan vijf jaar gelezen zijn gedaan aan een (ander) kind van de erflater, altijd betrokken dienen te worden in deze berekening. Als u zelf giften van de erflater heeft ontvangen, imputeren deze op uw vordering. Als u de waarde van de bezittingen hebt verminderd met de schulden en vermeerderd met de giften, dan dient u dat bedrag te halveren. Hiervoor stond immers al dat uw legitieme portie de helft bedraagt van de waarde waarover de legitieme porties worden berekend.
Daarnaast dient het bedrag te worden gedeeld door het aantal in art. 4:10 lid 1 onder a BW genoemde, door de erflater achtergelaten personen. Dat is het legitieme breukdeel. Dat breukdeel hangt dus af van het aantal achtergelaten personen als genoemd in art. 4:10 lid 1 a BW. Dat zijn de echtgenoot/geregistreerd partner (een samenwoner telt niet mee) en de kinderen van de erflater. Als de erflater een echtgenoot en drie kinderen achterlaat, dan is het legitieme breukdeel dus 1/4e. Omdat de legitieme portie de helft van de waarde is, bedraagt de legitieme portie in dit voorbeeld dus 1/8e van het totale saldo van de nalatenschap.
Vorenstaande kan in de volgende formule worden weergegeven:
(waarde bezittingen – schulden + bepaalde giften) x 0,5
aantal personen (echtgenoot + kinderen)
Hieronder staat eenvoudig weergegeven wat het breukdeel is van de hele nalatenschap, afhankelijk van het totaal aantal personen dat de erflater aan echtgenoot en kinderen achterlaat:
1 echtgenoot/geregistreerd partner + 1 kind: legitieme portie is 1/4e van de erfenis
1 echtgenoot/geregistreerd partner + 2 kinderen: legitieme portie is 1/6e van de erfenis
1 echtgenoot/geregistreerd partner + 3 kinderen: legitieme portie is 1/8e van de erfenis
1 echtgenoot/geregistreerd partner + 4 kinderen: legitieme portie is 1/10e van de erfenis
geen echtgenoot/geregistreerd partner + 1 kind: legitieme portie is 1/2e van de erfenis
geen echtgenoot/geregistreerd partner + 2 kinderen: legitieme portie is 1/4e van de erfenis
geen echtgenoot/geregistreerd partner + 3 kinderen: legitieme portie is 1/6e van de erfenis
geen echtgenoot/geregistreerd partner + 4 kinderen: legitieme portie is 1/8e van de erfenis
Let op: als sprake is van een huwelijk of geregistreerd partnerschap in gemeenschap van goederen, dan bestaat de erfenis uit de helft van die gemeenschap. De andere helft is dan het eigendom van de langstlevende echtgenoot/partner en behoort niet tot de nalatenschap.
Legitieme portie opeisen
U moet binnen vijf jaar na het overlijden van de erflater verklaren dat u uw legitieme portie wenst te ontvangen. Als u dat niet binnen die vijf jaar doet, vervalt het recht op de legitieme portie. Deze termijn kan niet gestuit worden. De mogelijkheid om aanspraak te maken op de legitieme portie vervalt eveneens indien u door een belanghebbende een redelijk termijn gesteld wordt waarbinnen u moet verklaren dat u uw legitieme portie wenst te ontvangen en u zich niet binnen die termijn uitlaat.
Opeisbaarheid en niet-opeisbaarheidsclausule legitieme portie
De vordering van de legitimaris is in beginsel zes maanden na het overlijden van de erflater opeisbaar. Op die regel bestaan een paar wettelijke uitzonderingen. Daarnaast kan in een testament worden bepaald dat de legitieme portie niet direct opeisbaar is.
De eerste wettelijke uitzondering doet zich voor als de wettelijke verdeling van toepassing is. Als de wettelijke verdeling van toepassing is, verkrijgt de langstlevende echtgenoot alle bezittingen van de nalatenschap, terwijl die ook de schulden van de nalatenschap moet voldoen. De kinderen krijgen dan een niet-opeisbare vordering op de langstlevende echtgenoot. In dat geval is ook de legitieme portie niet opeisbaar. De legitieme portie is dan opeisbaar bij het overlijden van de langstlevende echtgenoot. Een tweede wettelijke uitzondering doet zich voor als de echtgenoot/geregistreerd partner aanspraak maakt op wettelijke rechten van vruchtgebruik.
Daarnaast kan de erflater bij testament bepalen dat de vordering van de legitimaris niet opeisbaar is, maar pas bij bepaalde gebeurtenissen of omstandigheden. Dat is de niet-opeisbaarheidsclausule in een testament. Die vordering van de legitimaris moet dan wel een vordering zijn op de echtgenoot, geregistreerd partner of andere levensgezel met wie de erflater op basis van een notariële samenlevingsovereenkomst een gemeenschappelijke huishouding voerde.
Legitieme portie voorbeeld
Om een en ander te verduidelijken, volgt hier een voorbeeld van de legitieme portie.
Vader overlijdt en heeft een echtgenote en drie kinderen. Vader en moeder zijn in gemeenschap van goederen getrouwd. Zij bezitten een woning van € 400.000,- waarop een hypotheekschuld rust van € 50.000,-. Verder is er een auto van € 15.000,- en een banksaldo van € 35.000,-. Het saldo van de bezittingen en schulden van vader en moeder gezamenlijk bedraagt dus € 400.000,-. Het saldo van de nalatenschap van vader bedraagt de helft daarvan en dus € 200.000,-.
In zijn testament heeft vader bepaalt dat kind 1 (en eventuele afstammelingen) is onterfd en hij benoemt zijn echtgenote en andere twee kinderen tot erfgenamen. Kind 1 maakt aanspraak op de legitieme portie. Zonder testament zijn de erfdelen van de echtgenote en de drie kinderen gelijk en erven zij allen € 50.000,-. Het onterfde kind kan nu aanspraak maken op € 25.000,-. Dat is de helft van het versterferfdeel en de helft van het kindsdeel.
Als vader voor zijn overlijden een gift aan de andere twee kinderen had gedaan van in totaal een bedrag van € 100.000,-, dan bedraagt het bedrag waarover de legitieme portie wordt berekend (de legitimaire massa) € 200.000,- (saldo nalatenschap) + € 100.000,- (giften) = € 300.000,-. Het onterfde kind kan nu aanspraak maken op € 37.500,-.
Informatieplicht legitieme portie
Als legitimaris kunt u tegenover de erfgenamen en met het beheer der nalatenschap belaste executeurs aanspraak maken op inzage en een afschrift van alle bescheiden die u voor de berekening van uw legitieme portie behoeft. De wet bepaalt dat deze erfgenamen of executeur u deze informatie desverlangd moeten verstrekken. Welke informatie u nodig heeft voor de berekening van uw legitieme portie, is afhankelijk van de nalatenschap en het belang bij het verkrijgen van deze informatie. Er worden veel gerechtelijke procedures gevoerd over welke informatie en welke bescheiden verstrekt moeten worden. U heeft in ieder geval recht op opgave van alle bezittingen en schulden, documenten waaruit de waarde van de woning, de auto en andere zaken blijkt, een documenten waaruit het banksaldo per datum overlijden blijkt e.d. In bepaalde gevallen heeft u ook recht op informatie waaruit het verloop van het vermogen van voor het overlijden blijkt. U heeft dan recht op bankafschriften van de jaren voorafgaand aan het overlijden van de erflater. Daarbij kan ook gedacht worden aan de aangiftes- en aanslagen inkomstenbelasting.
Wie stelt de legitieme portie vast? Wie betaalt de legitieme portie uit?
De legitieme portie wordt in principe vastgesteld door u als legitimaris, maar ook een erfgenaam of executeur kan de legitieme portie vaststellen. Wie de legitieme portie moet uitbetalen, is afhankelijk van de vraag of er een executeur is benoemd. Als een executeur is benoemd, is het de taak van deze executeur om de legitieme portie uit te betalen. Is er geen executeur benoemd, dan moeten de gezamenlijke erfgenamen de legitieme portie uitbetalen. Als sprake is van de vereffening van de nalatenschap, dan betaalt de vereffenaar de legitieme portie. In het geval de wettelijke verdeling van toepassing is, dan verkrijgt u een niet-opeisbare vordering op de langstlevende echtgenoot.
Rente over legitieme portie
Uw vordering wordt verhoogd met een percentage dat overeenkomt met dat van de wettelijke rente, voor zover dit percentage hoger is dan zes. Oftewel: als de wettelijke rente 7% is, dan wordt uw vordering vermeerderde met 1%e rente. Deze rente wordt berekend per jaar vanaf de dag waarop aanspraak op de legitieme portie is gemaakt, bij welke berekening telkens uitsluitend de hoofdsom in aanmerking wordt genomen. Indien de schuldenaar in verzuim is nadat hij in gebreke is gesteld, dan bent u wel gerechtigd tot de volledige wettelijke rente.
Legitieme portie kleinkinderen
Een kleinkind heeft in beginsel geen recht op een legitieme portie. In sommige gevallen kan een kleinkind echter wel een legitieme portie opeisen. Dat is allereerst het geval als de ouder van het kleinkind eerder is overleden dan de grootouder. In dat geval kan het kleinkind bij plaatsvervulling als legitimaris optreden. Daarnaast kan een kleinkind een legitieme portie opeisen als hun ouder onwaardig is om enig voordeel uit de nalatenschap te trekken.
Legitieme portie inkorting
Als legitimaris heeft u een vordering op de gezamenlijke erfgenamen dan wel op de echtgenoot van de erflater in geval de wettelijke verdeling van toepassing is. Uw vordering wordt dus betaald uit het saldo van de nalatenschap. Die betaling heeft voorrang op de verdeling van de erfenis. De wet bepaalt uit welk deel van de erfenis uw vordering betaalt moet worden. Dat wordt inkorting genoemd. Erft een afstammeling van een onterfde legitimaris bij plaatsvervulling, dan wordt voor de vordering van de legitimaris als eerste het aan de afstammeling toekomende gedeelte van de nalatenschap ingekort. Als deze inkorting niet toereikend is om de legitieme portie te kunnen betalen, worden de erfstelling en legaten ingekort. Tenzij uit het testament iets anders voortvloeit, komen alle erfstellingen en legaten gelijkelijk naar evenredigheid van hun waarde voor inkorting in aanmerking, met dien verstande dat voor zover een making is te beschouwen als voldoening aan een natuurlijke verbintenis van de erflater zij pas na de andere makingen voor inkorting in aanmerking komt.
In sommige gevallen is het saldo van de nalatenschap niet toereikend om uw vordering te betalen. De erfenis kan vrijwel niets omvatten, terwijl u een aanzienlijke vordering heeft. Dat kan het geval zijn als bij leven veel giften zijn gedaan of als sprake is van een sommenverzekering die door het overlijden va de erflater tot uitkering komt. U kunt uw vordering dan effectueren door inkorting van giften. Inkorting wil zeggen dat u een verklaring stuurt aan degene die een gift heeft ontvangen of die gerechtigd is tot de uitkering van een sommenverzekering. De gift of uitkering moet dan gebruikt worden om uw vordering te betalen. U moet die verklaring sturen binnen vijf jaar na het overlijden van de erflater of binnen een redelijke gestelde termijn. Anders vervalt de bevoegdheid tot deze wijze van inkorting.
Kosten opeisen legitieme portie
Als u uw legitieme portie wil opeisen, dan zijn wij u daarbij graag van dienst. De daarmee gemoeide kosten zijn afhankelijk van allerlei omstandigheden. Mogelijk komt u in aanmerking voor een toevoeging. Dat kunt u zelf bekijken op de website van de Raad voor Rechtsbijstand. De toevoeging kan door ons worden aangevraagd.